ฌาน คืออะไร สภาวะแห่งจิตสงบประณีต

ฌาน สำหรับผู้ที่นั่งสมาธิหรือหัดนั่งสมาธิอาจจะมีความสงสัยว่า คืออะไร เป็นลักษณะอย่างไร รวมถึงมีความเกี่ยวข้องกับคำว่าสมาธิภาวนาอย่างไร รวมถึงการได้ฌานสมาบัติคือะไร ทำให้เกิดวิจิกิจฉาสงสัยลังเลมากมาย ว่าเกิดอะไรขึ้นขณะนั่งสมาธิ

ฌาน คืออะไร

ฌาน (บาลี) หรือ ธยาน (สันสกฤต) หมายถึง การเพ่งอารมณ์จนใจแน่วแน่เป็นอัปปนาสมาธิ ภาวะจิตสงบประณีต ซึ่งมีสมาธิเป็นองค์ธรรมหลัก

 

• บทความแนะนำ สมาธิ ขณิกสมาธิ อุปจารสมาธิ อัปปนาสมาธิ คืออะไร
• บทความแนะนำ สมาธิ คืออะไร นั่งสมาธิ ฝึกอย่างไรให้จิตสงบชีวิตเป็นสุข

 

ฌาน มีกี่ประเภท

รูปฌาน ฌานมีรูปธรรมเป็นอารมณ์ ฌานที่เป็นรูปาวจร ได้แก่

ปฐมฌาน ( ฌานที่ 1 ) ประกอบด้วย วิตก วิจาร ปิติ สุข เอกัคคตา
ทุติยฌาน ( ฌานที่ 2 ) ประกอบด้วย ปิติ สุข เอกัคคตา
ตติยฌาน ( ฌานที่ 3 ) ประกอบด้วย สุข เอกัคคตา
จตุตถฌาน ( ฌานที่ 4) ประกอบด้วย อุเบกขา เอกัคคตา

 

อรูปฌาน ฌานมีอรูปธรรมเป็นอารมณ์ ฌานที่เป็นอรูปาวจร ได้แก่

อากาสานัญจายตนะ (มีความว่างเปล่าคืออากาสไม่มีที่สิ้นสุดเป็นอารมณ์)
วิญญาณัญจายตนะ (มีความว่างระดับนามธาตุคือความว่างในแบบที่อายตนะภายนอกและภายในไม่กระทบกันจนเกิดวิญญาณธาตุการรับรู้ขึ้นเป็นอารมณ์)
อากิญจัญญายตนะ (การไม่มีอะไรเลยเป็นอารมณ์)
เนวสัญญานาสัญญายตนะ (จะว่ามีสัญญาก็มิใช่ไม่มีสัญญาก็มิใช่ คือแม้แต่อารมณ์ว่าไม่มีอะไรเลยก็ไม่มี)

ฌานกับสมาธิเกี่ยวข้องกันอย่างไร

สมาธิ คือ การสำรวมภาวะของจิตใจ ให้แน่วแน่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เพื่อทำให้จิตใจมีความนิ่งเงียบสงบ และนำไปสู่การเกิดสติปัญญา มักจะเรียกควบคู่ว่า สติสัมปชัญญะ (สติคือ ความรำลึกได้ สัมปรัญญะคือความรู้ตัว) สมาธิต้องอาศัยจิตเข้ามารู้ตัว

การฝึกสมาธิ ในช่วงแรกนั้นจิตนั้นจะเหมือน ลิงกระโดดไปมา คิดโน่น คิดนี่ ไม่สามารถมีสาภาวะทรงตัว รวมเป็นหนึ่งเดียว ไม่สงบ แม้แต่การจะนำไปพิจารณาวิปัสนากรรมฐาน ก็จะยาก ทำให้ไม่เกิดการรวมจิตอันแน่วแน่จิตนิ่งสงบเป็นหนึ่งเดียว หรือที่เราเรียกว่า การเข้าฌาน

ดังนั้นเมื่อฝึกสมาธิจนเกิดความสงบหรือที่เรียกว่า สมถะ ก็จะเกิดสมาธิที่เป็นภาวะการสร้างจิตให้แน่วแน่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เช่นอยู่กับลมหายใจเข้าออก จนกระทั่งลมหายใจเบาลง หรือแทบจะไม่รู้สึกว่าหายใจ  และเมื่อทำจนสามารถจิตไม่ส่งออกไปภายนอกจนนิ่ง รวมเป็นหนึ่งเดียว นั่นคือสิ่งที่เรียกว่า การเร่ิมต้นของจิตที่รวมเป็นหนึ่ง หรือ ที่เรียกว่า ฌาน (ภาวะที่จิตรวมเป็นหนึ่งเดียวสงบ)

 

ตัวขัดขวางสมาธิทำให้เกิดความวุ่นวายแก่จิตได้แก่ นิวรณ์ 5

นิวรณ์มี 5 อย่าง คือ

• กามฉันทะ ความพอใจในกาม ( sensual desire ) หมายถึงกลุ่มอารมณ์ประเภท ความลุ่มหลง ความรักใคร่ ความต้องการทางเพศ การติดใจ ความต้องการ ความปรารถนา ความหลงใหลใฝ่ฝัน เป็นต้น
• พยาบาท ความปองร้าย ( illwill ) หมายถึงกลุ่มอารมณ์ประเภท ความโกรธ ความเกลียด ความแค้น ความริษยา ความดูหมิ่น ความผูกใจเจ็บ ความขัดเคืองใจ เป็นต้น
• ถีนมิทธะ ความง่วงเหงาหดหู่ ( sloth and torpor ) หมายถึงกลุ่มอารมณ์ประเภท ความเกียจคร้าน ท้อแท้ เศร้าซึม หมดหวัง เสียใจ หมดอาลัย ไร้กำลังใจ ไม่ฮึกเหิม เบื่อ เซ็ง เป็นต้น
• อุทธัจจะกุกกุจจะ ความฟุ้งซ่านรำคาญใจ ( distraction and remorse; flurry and worry; anxiety ) หมายถึงกลุ่มอารมณ์ประเภท วิตกกังวล ระแวง กลัว ความคิดซัดส่ายตลอดเวลา ไม่สงบนิ่งอยู่ในความคิดใด ๆ เป็นต้น
• วิจิกิจฉา ความลังเลสงสัย ( doubt; uncertainty) หมายถึงกลุ่มอารมณ์ประเภท ความไม่แน่ใจ ลังเลใจ สงสัย กังวล กล้า ๆ กลัว ๆ ไม่เต็มที่ ไม่มั่นใจ เป็นต้น

ข้อมูลจากเพจ

• https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%99%E0%B8%B4%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B8%93%E0%B9%8C
• https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%8C%E0%B8%B2%E0%B8%99

อ่านบทความแนะนำ นิวรณ์ 5 คืออะไร เหตุของกิเลสทำจิตไม่สงบ แก้อย่างไร